Obserwacje ptaków prowadzone są (z różną intensywnością w poszczególnych latach) od 1984 roku do chwili obecnej. Wyznaczono trzy stanowiska stacjonarne od południa i dwa od północy, które pozwalały na objęcie obserwacjami możliwie dużego terenu, oraz zapewniały optymalne warunki obserwacji od świtu do zmroku. Wyznaczono też dwie ścieżki przemarszu pozwalające przejść możliwie blisko torfowiska niskiego. Notowano wszystkie gatunki ptaków pojawiające się na terenie „Gubińskich Mokradeł” w ciągu wszystkich lat obserwacji. Podczas obserwacji posługiwano się lornetkami 7×50 i 10×40 oraz lunetą 30×70 i 60×70. W celu wykrycia chruścieli i sów zastosowano stymulację magnetofonową.
Teren badań leży na północ od miasta Gubina, zajmuje rozległe, płaskie obniżenie na krawędzi doliny Nysy Łużyckiej (51° 59′ N, 14° 44’E). Granicę badanego terenu stanowi od północy ciek Budoradzanka, od południa torowisko linii kolejowej (Gubin – Krosno Odrz), od wschodu oddział leśny nr 153A i 134, a od zachodu szosa asfaltowa drogi Gubin – Kosarzyn. Obszar ten o powierzchni około 200 ha obejmuje: torfowisko niskie, podmokłe łąki, suche łąki, nieużytki, zakrzewienia i zadrzewienia, cieki wodne oraz polne drogi.
Na trenie mokradeł i bezpośrednio otaczających je biotopów stwierdzono występowanie 152 gatunków ptaków, w tym ptaków lęgowych i prawdopodobnie lęgowych – 108 gatunków. Jak ważny jest to teren ornitologicznie niech świadczą fakty odnotowania tu 17 gatunki ptaków zagrożone wyginięciem „Polska czerwona księga zwierząt – kręgowce” Zbigniew Głowaciński PWRiL – Warszawa 2001. Podczas przelotów zatrzymują się tu licznie ptaki siewkowe (Charadeiiformes), blaszkodziobe (Anseriformes), żurawiowe (Gruiformes).
Status gatunku:
Kategoria zagrożenia według „Polskiej czerwonej księgi zwierząt”
Perkozy – Podicipedidae
Czaplowate – Ardeidae
BOCIANY – Ciconiidae
Kaczkowate – Anatidae
Jastrzębiowate – Accipitridae
Rybołowy – Pandionidae
Sokołowate – Falconidae
Głuszcowate – Tetraonidae
Kurowate – Phasianidae
Chruściele – Rallidae
Żurawie – Gruidae
Siewkowate – Charadriidae
Bekasowate – Scolopacidae
Mewy – Laridae
Rybitwy – Sternidae
Gołębie – columbidae
Kukułkowate – Cuculidae
Puszczykowate – Strigidae
Lelki – Caprimulgidae
Jerzyki – Apodidae
Zimorodki – Alcedinidae
Dudki – Upupidae
Dzięcioły – Picidae
Śpiewające – Oscines
Skowronki – Alaudidae
Jaskółki – Hirundinidae
Pliszkowate – Motacillidae
Strzyżyki – Troglodytidae
Jemiołuszki – Bombycillidae
Drozdowate – Turdidae
Pokrzewkowate – Sylvidae
Muchołówki – Muscicapidae
Raniuszki – Aegithalidae
Sikory – Paridae
Kowaliki – Sittidae
1. Kowalik (Sitta europaea) …………………………………………. L
Pełzacze – Certhiidae
Wilgi – Oriolidae
Dzierzby – Laniidae
1. Gąsiorek (Lanius collurio) ……………………………………… L 2. Srokosz (Lanius excubitor) …………………………………….. L
Krukowate – Corvidae
Szpaki – Sturnidae
Wróble – Passeridae
Łuszczaki – Fringillidae
Trznadlowate – Emberizidae
Lewandowski Julian
Tel. 508301988
W sumie podczas ponad 30 letnich obserwacji na terenie Gubińskich Mokradeł odnotowano 172 gatunków ptaków. Niektóre pojawiały się wyjątkowo, a później wycofały np. cietrzew – 1 obserwacja dorosłego samca, inne zasiedliły teren mokradeł np. kląskawka czy podróżniczek.
Na terenie rezerwatu znajdują się zbiorniki astatyczne, charakteryzujące się zmienny poziomu wód, co ma niebagatelny wpływ na przystępowanie ptaków wodnych i wodno błotnych do lęgów, stąd duża fluktuacja zarówno par przystępujących do lęgów jak i gatunków. Katastrofalny wpływ na poziom wody w zbiornikach miała tegoroczna (2018 r.) susza oraz wysokie temperatury, które przyspieszyły parowanie wód, wskutek czego zbiorniki praktycznie wyschły.
Opracowanie Julian Lewandowski
Lista Ptaków Gubińskich Mokradeł
Status gatunku w warunkach Gubińskich Mokradeł
L – lęgowy (gniazduje regularnie) – 86 gatunków
l – lęgowy gniazduje nieregularnie lub sporadycznie – 14
P – przelotny lub przelatujący (stacjonujący regularnie podczas wędrówek lub na zimowiskach) – 18
Z – zalatujący (pojawia się nieregularnie) – 23
z – zalatuje wyjątkowo (stwierdzony poniżej pięciu razy) – 31
Łabędź niemy Cygnus olor – L
Łabędź krzykliwy Cygnus cygnus – P
Bernikla białolica Branta leucopsis – z
Gęgawa Anser anser – L
Gęś zbożowa Anser fabalis – P
Gęś białoczelna Anser albifrons – P
Gągoł Bucephala clangula – L
Nurogęś Mergus merganser – l
Głowienka Aythya ferina – P
Czernica Aythya fuligula – P
Cyranka Anas querquedula – L
Płaskonos Anas clypeata – L
Krakwa Anas strepera – L
Świstun Anas penelope – P
Krzyżówka Anas platyrhynchos – L
Rożeniec Anas acuta – P
Cyraneczka Anas crecca – L
Przepiórka Coturnix coturnix – z
Bażant Phasianus colchicus – Z
Kuropatwa Perdix perdix – l
Cietrzew Tetrao tetrix – z
Perkozek Tachybaptus ruficollis – L
Perkoz rdzawoszyi Podiceps grisegena – l
Perkoz dwuczuby Podiceps cristatus – Z
Siniak Columba oenas – z
Grzywacz Columba palumbus – L
Turkawka Streptopelia turtur – L
Lelek Caprimulgus europaeus – l
Jerzyk Apus apus – Z
Kukułka Cuculus canorus – L
Wodnik Rallus aquaticus – L
Derkacz Crex crex – l
Kropiatka Porzana porzana – L
Zielonka Porzana parva – l
Kokoszka Gallinula chloropus – L
Łyska Fulica atra – L
Żuraw Grus grus – L
Sieweczka obrożna Charadrius hiaticula – z
Sieweczka rzeczna Charadrius dubius – L
Czajka Vanellus vanellus – L
Kulik wielki Numenius arquata – z
Biegus rdzawy Calidris canutus – z
Batalion Calidris pugnax – Z
Biegus mały Calidris temminckii – z
Biegus zmienny Calidris alpina – z
Słonka Scolopax rusticola – z
Kszyk Gallinago gallinago – L
Bekasik Lymnocryptes minimus – z
Brodziec piskliwy Actitis hypoleucos – z
Samotnik Tringa ochropus – L
Brodziec śniady Tringa erythropus – z
Kwokacz Tringa nebularia – Z
Krwawodziób Tringa totanus – L
Łęczak Tringa glareola – Z
Śmieszka Chroicocephalus ridibundus – Z
Mewa siwa Larus canus – z
Mewa srebrzysta Larus argentatus – z
Mewa białogłowa Larus cachinnans – z
Rybitwa rzeczna Sterna hirundo – Z
Rybitwa białowąsa Chlidonias hybrida – z
Rybitwa czarna Chlidonias niger – l
Rybitwa białoskrzydła Chlidonias leucopterus – z
Bocian czarny Ciconia nigra – P
Bocian biały Ciconia ciconia – P
Czapla siwa Ardea cinerea – P
Czapla biała Ardea alba – P
Kormoran Phalacrocorax carbo – P
Rybołów Pandion haliaetus – L
Trzmielojad Pernis apivorus – P
Błotniak stawowy Circus aeruginosus – L
Błotniak zbożowy Circus cyaneus – P
Błotniak łąkowy Circus pygargus – z
Krogulec Accipiter nisus – l
Jastrząb Accipiter gentilis – Z
Bielik Haliaeetus albicilla – P
Kania ruda Milvus milvus – P
Kania czarna Milvus migrans – P
Myszołów włochaty Buteo lagopus – Z
Myszołów Buteo buteo – L
Uszatka Asio otus – Z
Uszatka błotna Asio flammeus – z
Puszczyk Strix aluco – Z
Dudek Upupa epops – L
Krętogłów Jynx torquilla – L
Dzięcioł zielony Picus viridis – L
Dzięcioł czarny Dryocopus martius – L
Dzięcioł duży Dendrocopos major – L
Dzięcioł średni Dendrocopos medius – L
Dzięciołek Dendrocopos minor – L
Zimorodek Alcedo atthis – Z
Pustułka Falco tinnunculus – L
Drzemlik Falco columbarius – z
Kobuz Falco subbuteo – l
Sokół wędrowny Falco peregrinus – z
Wilga Oriolus oriolus – L
Gąsiorek Lanius collurio – L
Srokosz Lanius excubitor – L
Sójka Garrulus glandarius – L
Sroka Pica pica – Z
Kruk Corvus corax – L
Wrona siwa Corvus cornix – L
Sosnówka Periparus ater – L
Czubatka Lophophanes cristatus – L
Sikora uboga Poecile montanus – L
Modraszka Cyanistes caeruleus – L
Bogatka Parus major – L
Górniczek Eremophila alpestris – z
Lerka Lullula arborea – l
Skowronek Alauda arvensis – L
Dzierlatka Galerida cristata – z
Wąsatka Panurus biarmicus – L
Brzęczka Locustella luscinioides – L
Świerszczak Locustella naevia – L
Zaganiacz Hippolais icterina – L
Rokitniczka Acrocephalus schoenobaenus – L
Łozówka Acrocephalus palustris – L
Trzcinniczek Acrocephalus scirpaceus – L
Trzciniak Acrocephalus arundinaceus – L
Oknówka Delichon urbica – Z
Dymówka Hirundo rustica – Z
Brzegówka Riparia riparia – Z
Piecuszek Phylloscopus trochilus – L
Pierwiosnek Phylloscopus collybita – L
Raniuszek Aegithalos caudatus – L
Kapturka Sylvia atricapilla – L
Gajówka Sylvia borin – L
Piegża Sylvia curruca – L
Cierniówka Sylvia communis – L
Mysikrólik Regulus regulus – Z
Zniczek Regulus ignicapilla – z
Kowalik Sitta europaea – L
Pełzacz leśny Certhia familiaris – L
Strzyżyk Troglodytes troglodytes – L
Szpak Sturnus vulgaris – L
Muchołówka szara Muscicapa striata – L
Rudzik Erithacus rubecula – L
Słowik rdzawy Luscinia megarhynchos – L
Słowik szary Luscinia luscinia – l
Podróżniczek Luscinia svecica – L
Muchołówka żałobna Ficedula hypoleuca – L
Pleszka Phoenicurus phoenicurus – L
Kopciuszek Phoenicurus ochruros – Z
Pokląskwa Saxicola rubetra – L
Kląskawka Saxicola rubicola – L
Białorzytka Oenanthe oenanthe – l
Paszkot Turdus viscivorus – l
Śpiewak Turdus philomelos – L
Droździk Turdus iliacus – Z
Kos Turdus merula – L
Kwiczoł Turdus pilaris – L
Pokrzywnica Prunella modularis – z
Mazurek Passer montanus – Z
Świergotek drzewny Anthus trivialis – L
Świergotek łąkowy Anthus pratensis – L
Siwerniak Anthus spinoletta – z
Pliszka żółta Motacilla flava – L
Pliszka siwa Motacilla alba – L
Zięba Fringilla coelebs – L
Jer Fringilla montifringilla – Z
Grubodziób Coccothraustes coccothraustes – L
Dziwonia Erythrina erythrina – z
Gil Pyrrhula pyrrhula – Z
Dzwoniec Chloris chloris – L
Makolągwa Linaria cannabina – z
Rzepołuch Linaria flavirostris – z
Czeczotka Acanthis flammea – z
Szczygieł Carduelis carduelis – L
Kulczyk Serinus serinus – l
Czyż Spinus spinus – Z
Potrzeszcz Emberiza calandra – L
Trznadel Emberiza citrinella – L
Potrzos Emberiza schoeniclus – L
Ze wszystkich lęgowych ptaków szponiastych występujących w Polsce rybołów jest najbardziej narażony na wyginięcie, dlatego warto prześledzić historię zasiedlania Gubińskich Mokradeł przez ten gatunek na przestrzeni ostatnich 20 lat.
Wiele czynników złożyło się na ten fakt, lecz dwa z nich miały zasadnicze znaczenie. Pierwszym z nich był wzrost liczebności rybołowów w sąsiadującej z nami Brandenburgii, a drugim powodzie, które trzykrotnie w omawianym okresie nawiedziły nasz region wypełniając wodą niżej położone tereny.
W sąsiadującej z nami Brandenburgii na początku drugiego tysiąclecia populację lęgową rybołowów szacowano na 275 par, a w dziesięć lat późnie liczebność tych ptaków oceniono na 322 pary.
Wzrost populacji rybołowów w Brandenburgii miał niewątpliwy wpływ na coraz częstsze obserwacje rybołowów w naszej okolicy, a w rezultacie osiedlenie się ich pod Krosnem Odrz. – 2012 r., Brodami (pow. żarski) – 2013 r., oraz w Gubinie – 2015 r.
Lipcowa powódź w 1997 roku spowodowała, że wody Nysy Łużyckiej, poprzez ciek Budoradzanka, wdarły się na mokradła tworząc nowe zbiorniki wodne, a długotrwałe intensywne deszcze zalały łąki i nieużytki ówczesnego poligonu wojskowego. Fakt ten mógł mieć wpływ na zainteresowanie się rybołowów nowymi zbiornikami wodnymi, ponieważ w następnym roku 8 maja 1998 nad rozlewiskami (obecnie rezerwat przyrody) odnotowano pierwsze polujące rybołowy. Zapewne incydentalnie pojawiały się wcześniej, lecz brak jest jakichkolwiek zapisków z okresu wcześniejszego. W tym też okresie zaniechano melioracji i rowy odprowadzające wody z mokradeł do cieku Budoradzanka uległy zamuleniu, a astatyczne zbiorniki wodne od tej pory miały bardziej stabilny poziom wody.
W 2001 roku wojsko opuściło Gubin (inf. ust. S. Pilaczyński), a teren po byłym poligonie Agencja Mienia Wojskowego sprzedała w 2003 roku prywatnemu właścicielowi (inf. ust. R. Wachowiak). W tym okresie obserwacje rybołowów, choć nieliczne, stawały się bardziej regularne. Dopiero powodzie z 2010 i 2013 roku, które znacznie powiększyły powierzchnię zbiorników wodnych, spowodowały uatrakcyjnienie mokradeł polującym rybołowom. W 2011 roku ok. 100 hektarowe rozlewiska, decyzją Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Gorzowie Wlkp. otrzymały statut Rezerwatu Przyrody Gubińskie Mokradła, a tym samym teren ten został objęty ochroną prawną.
Regularne i częste obserwacje tych bardzo rzadkich w Polsce ptaków (wrócimy do tego nieco później), skłoniły właściciela rezerwatu do założenie platformy lęgowej dla tego gatunku i w grudniu 2014 roku sztuczne gniazdo zostało umieszczono na topoli w północnej części rezerwatu. Na efekty tego posunięcia nie trzeba było długo czekać, bo już w kwietniu 2015 roku pojawiły się rybołowy w rezerwacie, a w maju parę tych ptaków obserwowałem na gnieździe, lecz do lęgów nie doszło. Prawdopodobnie były to ptaki niedojrzałe do rozrodu, a dobudowę gniazda i próby kopulacji trzeba raczej potraktować, jako młodzieńcze karesy przygotowujące ptaki do przyszłych obowiązków rodzicielskich.
W 2016 roku, choć już 3 kwietnia rybołowy pojawiły się na mokradłach do lęgów nie doszło. Przyczyną było niepokojenie ptaków w rewirze lęgowym przez bezmyślnych ludzi. Podczas kontroli tego stanowiska pod gniazdem znalazłem ślady licznych libacji alkoholowych, powyrzucane samochodowe części, słupki do nauki manewrowania samochodem, a także szałas zbudowany z foli i gałęzi, ustawiony zaledwie 40 m od gniazda. Rybołowy wobec ludzi są bardzo płochliwe i niepokojone przez nich opuszczają gniazdo.
W kwietniu 2017 roku para rybołowów ponownie zajęła gniazdo na topoli i na początku maja rozpoczęła wysiadywanie, lecz w pierwszej dekadzie czerwca porzuciła gniazdo nie odchowując młodych. I w tym przypadku przyczyną mogło być niepokojenie rybołowów przez ludzi, bowiem gniazdo jest zlokalizowane na skraju rezerwatu i od północy graniczy bezpośrednio z terenami ogólnie dostępnymi. Choć gniazda rybołowów w okresie lęgowym objęte są strefą ochroną w promieniu 500 m, to i tak od północnej strony nikt tego nie przestrzega, z bracią myśliwską włącznie.
Problem ten postanowiliśmy jak najszybciej rozwiązać i po konsultacji z dr. hab. inż. Tadeuszem Mizerą (Komitet Ochrony Orłów), właściciel rezerwatu p. Remigiusz Wachowiak zdecydował się na postawienie słupa z platformą lęgową (na własny koszt) w innej części rezerwatu.
W 2018 roku 12 kwietnia pojawił się pierwszy rybołów, a 16 kwietnia obserwowałem już parę tych ptaków na gnieździe umieszczonym na topoli. Dzięki fotopułapce umieszczonej na gnieździe odczytano obrączkę jednego z ptaków. Okazało się, że była to czteroletnia samica zaobrączkowana k. Miśni w Saksonii (inf. ust. T. Mizera). Obaj z właścicielem rezerwatu byliśmy zmartwieni zajęciem gniazda na topoli, obawiając się nie bez powodu, powtórki z lat ubiegłych. Na szczęście 19 kwietnia ptaki przeniosły się na słup z platformą i tam już pozostały, aż do opuszczenia gniazda przez 2 młode osobniki, które udało im się wyprowadzić. Nareszcie doczekaliśmy się sukcesu lęgowego! Młode rybołowy zostały zaobrączkowane w pierwszej dekadzie lipca przez Tadeusza Mizerę i Jakuba Pruchniewicza (KOO), z moim drobnym udziałem w tej operacji. W pierwszej dekadzie sierpnia oba młode ptaki były lotne, a pod koniec drugiej dekady opuściły gniazdo ostatecznie. Ostatnia obserwacja rybołowów z terenu rezerwatu pochodzi z 3 września. W połowie października otrzymałem wiadomość z dalekiej Hiszpanii, która dotyczyła jednego z zaobrączkowanych w Gubinie rybołowów. Obrączkę naszego rybołowa odczytano 3 października 2018 na stawach Marismas del Rio Piedras k. miejscowości Cartaya (ok. 190 km na NW od Gibraltaru). Młody rybołów lecąc na zimowisko, licząc w linii prostej, przeleciał 2370 km, a to prawdopodobnie nie koniec jego podróży, ponieważ większość rybołowów zimuje w Afryce zachodniej. Rybołowy wędrują pojedynczo, dziennie pokonując (średnio) ok. 280 km. Samice na zimowiska odlatują wcześniej niż samce, które jeszcze muszą opiekować się nie całkiem samodzielnymi młodymi. Przecięta długość życia rybołowów to ok. 7-10 lat, lecz odnotowano ptaki żyjące 25, a nawet 30 lat.
Czekam, więc niecierpliwie na nadchodzącą wiosnę z nadzieją, że rybołowy na stałe osiedlą się w rezerwacie. Chciałbym też doczekać chwili, gdy obrączkowane w rezerwacie młode (jeżeli przeżyją), założą gniazda w najbliższej okolicy. Istnieje taka możliwość, bo z badań nad filopatrią (tendencja osobników danego gatunku zwierząt do powrotu do miejsca pochodzenia), niemieckich rybołowów wynika, że samce osiedlają się i budują gniazda znacznie bliżej, niż czynią to samice. Odległość od miejsca wyklucia do gniazda dla samców wynosi przeciętnie 23 km (zakres 4-209 km), a dla samic 115,5 km (zakres 7-287 km).
Porównanie liczebności populacji rybołowów w Polsce i Niemczech musi zastanawiać.
W latach 70 ubiegłego wieku na terenie Niemiec gniazdowało ok. 73 par tych ptaków, lecz już w 2004 roku stwierdzono tam 470 par, a w 2013 populację oceniono na 627 par. Natomiast w Polsce pod koniec lat 90 ubiegłego wieku populacja lęgowa rybołowów nie przekraczała 75 par, lecz w 2004 roku zmalał do 60 par, mimo że w Niemczech i Skandynawii wzrastała nadal. Na przestrzeni następnych lat zaznaczył się dalszy spadek liczebności tego gatunku w kraju i w 2017 roku gniazdowało tylko 30-35 par (KOO – 2017).
Nie sposób nie zadać sobie pytania, dlaczego w Niemczech gniazdują setki rybołowów, a w Polsce populacja tych ptaków jest tak dramatycznie niska? Komitet Ochrony Orłów wskazuje na ewentualne tego przyczyny: zabudowa brzegów jezior, nielegalny odstrzał na stawach hodowlanych, niedostatek dogodnych miejsc lęgowych, aktywność ludzka przy zasiedlonych gniazdach, rozbijanie się ptaków o trakcje linii energetycznych. Jednakże Sławomir Rubacha (ornitolog), głównej przyczyny spadku liczebności rybołowów w kraju, upatruje w negatywnym stosunku człowieka do tego gatunku. Pisze on wprost „rybołowy zabijane są przez właścicieli stawów rybnych”.
Wielokrotnie podczas kontroli stawów napotykałem śnięte ryby bez śladów uszkodzeń zewnętrznych, wiedzą o tym hodowcy, więc mordowanie tych pięknych ptaków, znajdujących się pod ścisłą ochroną, dlatego tylko, że wyłowiły ze stawu kilkanaście ryb, jest barbarzyństwem.
Julian Lewandowski
Podziękowanie
Serdecznie dziękuję moim kolegom ornitologom dr Pawłowi Czechowskiemu i mgr Sławomirowi Rubasze za uwagi i sugestie dotyczące tego artykułu.
Literatura
Chodkiewicz T., Neubauer G., Chylarecki P., Sikora A., Cenian Z., Ostasiewicz M., Wylegała P., Ławicki Ł., Smyk B., Betleja J., Gaszewski K., Górski A., Grygoruk G., Kajtoch Ł., Kata K., Krogulec J., Lenkiewicz W., Marczakiewicz P., Nowak D., Pietrasz K., Rohde Z., Rubacha S., Stachyra S., Świętochowski P., Tumiel T., Urban M., Wieloch M., Woźniak B., Zielińska M., Zieliński P. 2013. Monitoring populacji ptaków Polski w latach 2012–2013. Biuletyn Monitoringu Przyrody 11: 1–72.
Lewandowski J. Ptaki Gubina ( w przygotowaniu).
Mrugasiewicz A., Południewski M., Dylawerski M. 2006. Zmiany liczebności rybołowa Pandion haliaetus w Polsce w latach 1993–2004. W: Anderwald D. (red.) Ochrona drapieżnych zwierząt. Poszukiwanie kompromisów. Stud. i Mat. CEPL, Rogów, 2 (12): 65–79.
Mebs T., Schmidt D. 2014. Die Greivögel Europas, Nordafrikas und Vorderasiens. Biologie, Kennzeichen, Bestände. 2. wydanie. Kosmos, Stuttgart
Rubacha 2014. Gniazdowanie rybołowa Pandion haliaetus na Śląsku. Ptaki Śląska 21: 118-122.
Schmidt D. 2004. Fischadler (Pandion haliaetus) W: Gedeon, K., Mitschke A., C. Sudfeldt C. 2004. Brutvögel in Deutschland. Stiftung Vogelmonitoring Deutschland. Hohenstein-Ernstthal.
Schmidt D., Herold S., Lange H., Reusse P.
haliaetus in Deutschland – Zwischenergebnisse
des Farbringprogramms 1995–2004. „Populationsökologie Greifvogel- und
Eulenarten” 5: 133–142.
Bielewicz M. Mizera T. 2018 Ptaki lęgowe Ziemi Lubuskiej – Zielona Góra
Mizera T., Król W. 2001. Rybołów Pandion Haliaetus W: Głowaciński Z. Polska czerwona księga zwierząt. Warszawa
Mizera T. 2009. Monitoring ptaków lęgowych. Rybołów Pandion haliaetus – Warszawa
Mizera T. Pruchniewicz J. 2018 – Rybołów z Hiszpanii gniazduje w Polsce – Ptaki Polski nr 2
